Wat is de relatie tussen veerkracht en positiviteit?

Wat is de relatie tussen veerkracht en positiviteit?

Het gebruikmaken van je eigen krachten, je contacten met andere mensen en hulpbronnen in de omgeving om goed om te kunnen gaan met tegenvallers in het leven, noemen we veerkracht. Veerkracht zie je bij mensen van alle leeftijden: kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Tegenvallers kun je hebben bij het wonen, school of werk, maar ook in de vrije tijd en bij social mediagebruik. Het doel van veerkracht is mee te blijven doen in de maatschappij, niet om problemen weg te nemen.

‘Een focus op veerkracht bij kinderen kan helpen de sterke kanten van zichzelf te ontdekken en aan te moedigen, terwijl het juist een ontmoedigend effect kan hebben als men de aandacht richt op wat er niet goed gaat.’ In gesprek met medewerkers Karola en Nadine, ervaringsdeskundige Damian en ouder Michel onderzoeken we hoe dat inzicht zich vertaalt naar de jeugdzorg. Duncan en Samantha werken bij Heilige Boontjes en belichten het onderwerp met een frisse blik van buitenaf.

Focus op kwaliteiten
Onderzoekers en behandelaars zijn zich steeds meer bewust van het feit dat kennis over symptomen en problemen niet voldoende is om kinderen met problemen echt te helpen. Voor persoonlijke groei blijkt het effectiever om juist de kracht van mensen centraal te zetten. Deze ontwikkeling komt voort uit stromingen als positieve psychologie en oplossingsgerichte therapie.

De basis hiervoor legde psycholoog Martin Seligman in de jaren ’90 toen hij constateerde dat zijn vakgebied was verworden tot het in kaart brengen en herstellen van stoornissen, zwakheden en beperkingen. Hij begon een zoektocht naar kennis over de voorwaarden voor welbevinden en de processen die leiden tot gezond functioneren.

Positieve psychologie richt zich op het vergroten van zelfredzaamheid en het probleemoplossend vermogen. Populair gezegd: focus op krachten in plaats van klachten. Alles wat aandacht krijgt groeit, is ook de overtuiging van ervaringsdeskundige Damian: “Jongeren zitten in een instelling vanwege iets negatiefs, dat is nu eenmaal zo. Het is dus een gegeven dat ze af en toe in de fout gaan, dat het even mis gaat. Ik denk dat je moet kijken naar wat iemand wel kan en wel goed doet. Als die negativiteit steeds aandacht krijgt, dan groeit het. Maar als je juist de goede dingen aandacht geeft, dan groeit dat. Zo worden de negatieve dingen wat beter te dragen, waardoor je daar ook wat mee kan.”

Ouder Michel vertelt hoe je in een soort vechtstand komt als het over je kind gaat: “Als er iets met je kind aan de hand is, dan wil je daarvoor vechten. Dat kan doorslaan in negativiteit en het idee dat het systeem niet deugt, maar je zult moeten accepteren dat je er samen in zit en er samen uit moet komen. En blijven bedenken hoe je het beste kunt maken van de situatie door te accepteren wat er is, wat niet werkt en te onderzoeken wat wel zou kunnen werken. Om vooruit te komen kun je niet alleen maar negatief zijn.”

Van negatief naar positief
Bij het Rotterdamse koffiebedrijf Heilige Boontjes herkennen ze dat in hun aanpak, vertellen re-integratiecoaches Samantha en Duncan. Het doel is dat deelnemers, onder meer ex-gedetineerden, een bepaalde basis bereiken waar ze op kunnen terugvallen: “Die bodemloze put, daar ben je al geweest. Veerkracht is dat je je basis zo solide maakt, dat je vanaf een bepaald punt altijd wel weer verder kan. Maar niet weer op dat nulpunt eindigt.”

Ze bieden perspectief door deelnemers bewust te maken van wat er allemaal wel goed gaat en wat er al bereikt is - ook als nog niet alles is opgelost. Het uitgangspunt is dat het verleden niet de toekomst bepaalt: “Niemand wordt geboren met het idee: ik word later crimineel, of ik wil niet werken en niet bij de maatschappij horen. We benadrukken steeds dat we allemaal mensen zijn en dat ze hier zijn om te leren. En als je een keer een fout maakt, komt het ook weer goed. Het is als de juf op school die mooie krullen zet bij je goede antwoorden in plaats van een groot rood kruis bij een fout antwoord.”


Als ouder heeft Michel ervaren hoe prettig het is als de focus van negatief naar positief verschuift. Toen het heel slecht ging met zijn dochter op speciaal onderwijs, waren er op een gegeven moment acht medewerkers en vijf hulpverleners betrokken. In de vele vergaderingen en sessies kwamen ze niet verder.

Michel: “In de laatste tien minuten van een vergadering zei de directrice opeens: ‘Stel dat ik out of the box ga denken? Hoe kunnen we de situatie van je dochter veranderen?’ Dat zei ze letterlijk. Ze dacht buiten de kaders van wat school te bieden had en keek naar wat er daarbuiten mogelijk was om de situatie te verbeteren. Dat was voor mij enorm positief: er werd geluisterd, ik werd gehoord. Jeugdzorg is ook een land van pionieren, het is zoeken naar de juiste antwoorden, daar mogen we best eerlijker over zijn. Voor mij lag al mijn kwetsbaarheid op tafel, maar voor hen niet. Dat had het nog mooier gemaakt.”

Omgaan met negatieve dingen
Psycholoog Nadine ziet het als haar taak om jongeren te helpen negatieve gedachten om te zetten in mogelijkheden. Maar ze wil ervoor waken om lastige emoties altijd als negatief te zien: “Mijn ervaring is dat positief en negatief naast elkaar kunnen bestaan, al die gevoelens zijn er en mogen er zijn. Op de korte termijn willen we als mens dat alles ‘goed’ is en duwen we ‘slechte’ dingen – zoals boosheid en verdriet - weg. Daarmee gaan we voorbij aan het rouwen dat nodig is om verder te komen. Groei ontstaat als we stoppen met vechten tegen emoties die we niet willen voelen. Het is helend om het te doorleven en dan los te laten of om te zetten in iets positiefs.”

Teamleider Karola signaleert in haar team dat hulpverleners vaak geneigd zijn om de mouwen op te stropen en door te gaan: “We staan weinig stil bij onszelf en wat het werk met ons doet, maar we werken gewoon met een pittige doelgroep. Als een team daardoor niet lekker functioneert, dan brengt dat een bepaalde sfeer die de jongeren ook meekrijgen. Die voelen zich dan mogelijk minder welkom of denken dat het aan hun ligt. Dus een positieve sfeer is heel belangrijk.” Ze ziet het als onderdeel van haar werk om daar aandacht aan te besteden, door mensen niet te overbelasten, ze persoonlijke aandacht te geven en zich te laten ontwikkelen. “Ik laat mensen praten over situaties die ze meemaken. Door te erkennen dat het zwaar is en waar mogelijk zorgen weg te nemen, kan de negativiteit afnemen.”

De juiste focus
Kijken naar kansen en mogelijkheden is dus belangrijk, terwijl er natuurlijk ook aandacht moet zijn voor risico’s. Maar wanneer de focus eerst op risico’s ligt, blijkt het lastig daarna alsnog kansen te zien (Bannink, 2010).

Damian pleit daarbij voor een aanpak op maat, waarbij begeleiders nog beter in staat zijn om hun vak echt af te stemmen op de behoeftes van de jongeren: “Kijk waar de jongere baat bij heeft, naar wat werkt voor die persoon en wat goed gaat. Je doet het niet om de muren schoon te houden, maar voor degene die daar zit. Dus als je dat dichter bij elkaar kan brengen...”

Ook volgens Michel is aandacht voor het individu en goed luisteren van belang als je de focus naar positief wilt verleggen: “Achter negativiteit zit een verhaal. Misschien geen leuk verhaal, maar het zit er wel. Als je aan de slag wilt met positiviteit, dan moet je dat verhaal wel kennen. Anders mis je slagen en kun je niet begrijpen wat er gebeurt.”

Adviezen voor de dagelijkse praktijk
De beweging van klachten naar krachten draagt bij aan het ontwikkelen van veerkracht. Dat uitgangspunt wordt breed gedragen onder onze gesprekspartners. Welke adviezen hebben ze om dat in de praktijk van alledag toe te passen?

Samantha benoemt het ontwikkelen van een gevoel van eigenwaarde als basis: “Je kunt de wereld niet positief zien, als jij jezelf niet positief ziet. Dat moet het startpunt zijn, dat je vanuit je eigen persoon denkt. Dat gevoel heeft nog niet iedereen en daar moet je aan bouwen. Heel concreet geef ik deelnemers altijd mee dat 40 procent van geluk maakbaar is, dat is wetenschappelijk bewezen. Je hebt omgevingsfactoren, aanleg en interne factoren. Dat teken ik vaak in een cirkel en dan zien ze dus letterlijk: ik heb daar invloed op, op die 40 procent.”

Meer rust en ruimte voor jezelf nemen om te ervaren wat je nou eigenlijk voelt, is het advies van Nadine – voor jongeren en collega’s: “Maak er een uitdaging van om dat gevoel te accepteren, er open over te zijn en erover te praten.”

Dat sluit aan bij Karola’s advies om binnen het team regelmatig met elkaar te zitten en te weten hoe de ander en jijzelf erbij zitten: “Soms zie je al aan iemands houding of gedrag hoe het gaat, of er iets speelt. Dat signaleren en bespreekbaar maken is heel belangrijk.”

Omgaan met onzekerheid
In de psychologie gaat onzekerheid over gevoelens van twijfel die je hebt over jezelf en de beslissingen die je neemt. Wanneer onzekerheid blijft voortduren, kan het leiden tot een gebrek aan eigenwaarde en serieuze problemen op allerlei gebieden.

Maar onzekerheid kan ook een bron zijn voor belangrijke informatie en inzichten - en hoeft niet altijd negatief te zijn. Iedereen twijfelt wel eens en er valt van alles te leren van het proces als je onzekerheid probeert om te buigen naar iets positiefs.

Een mooi voorbeeld is de beschrijving van het ontwerpproces door IDEO, internationaal ontwerpen adviesbureau: “Je stapt in dikke mist met een opdrachtgever in een boot en ziet niet waar je heen gaat. Dit kan heel spannend zijn voor de eerste keer. Maar hoe vaker je dit doet, hoe zekerder je wordt. Maar je vertrouwt wel op een uitkomst, je weet dat je uiteindelijk weer bij land uitkomt.”

Ook binnen de jeugdzorg mag die kwetsbaarheid zichtbaar worden: dat je het als hulpverlener tijdens het proces soms ook niet weet, maar dat je samen op pad gaat om het uit te zoeken. Als je twijfelt aan beslissingen die je neemt, is een positieve insteek om te onderzoeken hoe je daar mee om wilt gaan. Onzeker over de uitkomst heb je vertrouwen in het proces.

Wat is veerkracht dan? En hoe kunnen we hier in de jeugdzorg concreet mee aan de slag? We weten van tevoren niet precies waar we uitkomen, maar een systematische aanpak en in contact blijven met alle partijen geeft houvast.